Dat er een nieuwe crisis aan zit te komen, is wel duidelijk. Daar is iedereen het nu wel over eens. Veel landen zitten al in recessie, o.a. Canada en Brazilië. Een recessie betekent twee kwartalen op een rij een krimp van de economie (GDP). Nu kennen we in de economie twee verschillende recessies. Wordt vaak aangeduid met “zachte landing” en “harde landing”. Een zachte landing is bijvoorbeeld een voorraadopbouw door overproductie. Vaak een kleine natuurlijke correctie zoals bijvoorbeeld 2003 en 2012. Een harde landing kenden we bijvoorbeeld in 2000 en in 2008. Meestal geeft zulke zware crisis al vroegtijdig enkele signalen af. Dit zijn o.a. fors dalende grondstofprijzen en olieprijzen. Daaraan zeker geen gebrek nu. Waar altijd extra naar gekeken wordt is de prijs van koper. Een hele vroege indicator. Dit komt omdat koper in vrijwel elke tak van industrie en in bouw gebruikt wordt. De prijs van koper heeft al een complete crash achter de rug en het einde is nog lang niet in zicht. Soms wordt ter bevestiging ook naar de zee transportsector gekeken zoals de Baltic Dry Index. Ook die ligt er beroerd bij. En vervolgens de vele cijferreeksen die dagelijks gepeild en gepubliceerd worden zoals de industriële productie, consumentenvertrouwen, inkoopmanagersindex, PPI (producenten prijs index) en CPI (consumer prijs index), en zo meer. Het staat er allemaal beroerd voor. De PPI en CPI wijzen hard richting deflatie, en niet zo’n beetje ook. Alleen de huizenmarkt ligt er goed bij, maar daar hoort een kanttekening bij. Vastgoed, vooral woonhuizen tegenwoordig, worden in Nederland, Engeland, België, Duitsland, Spanje en de VS massaal opgekocht door vermogensbeheerders uit vooral China en Rusland. Helaas nauwelijks nog door de steeds armer wordende burgers en dit is een heel slecht voorteken. Dus het optimisme over de stijgende huizenprijzen en verkoop is zwaar nep. Tenslotte hebben we nog de BRIC landen die het erg slecht doen. Opkomende markten zijn neerwaartse markten geworden met China voorop. Als de BRIC landen een scheet laten begint het bij ons ook te stinken. Zij produceren immers voor de rest van de wereld.
Is de komende recessie te vergelijken met 2008?
De aankomende recessie is totaal anders. Geen enkele recessie is met elkaar te vergelijken. Het enige wat vergelijkbaar is, zijn de schulden. Die speelden in 2008 een hoofdrol in de vorm van de schuldencrisis en dat speelt ook nu een hoofdrol. Alleen, de schuldenberg van overheden zijn sindsdien met minimaal 50% tot aan 200% gestegen wereldwijd. Een crisis wordt vaak succesvol bestreden door renteverlagingen. Hierdoor neemt de druk van dure leningen af en het stimuleert om meer te investeren. Maar dit middel kan nu niet meer ingezet worden omdat de rente al op nul staat. Ook het tweede middel, monetaire verruiming (QE), is al verbruikt. Beide medicijnen van de centrale banken tegen de crisis waren actief ingezet al vanaf de vorige crisis in 2008. De centrale banken kunnen nu helemaal niets meer doen. Dit is ook waar de BIS jarenlang voor heeft gewaarschuwd. Dit is helemaal nieuw voor de markten. Het is nog nooit eerder voorgekomen.
Dan blijft er altijd nog de vraag of renteverlaging en QE’s hebben geholpen in de crisis van 2008. Dat weet niemand omdat we nooit zullen weten wat er gebeurd zou zijn zonder deze maatregelen. Wat achteraf zeker niet geholpen heeft was renteverlaging. Steeds meer werd duidelijk dat renteverlaging conform markt was en niet iets was waar centrale banken invloed op hadden. Wel op korte termijn, maar zeker geen lange termijn. Alle manipulaties werken uitsluitend op korte termijn, ook voor o.a. goud, zilver en olie. De lange termijn is altijd een kwestie van vraag en aanbod. Zo ook de rente. De vraag naar geld bleef uit en dus bleef de rente laag. Zo was ook de uitleg van de centrale bankiers. Het echte verschil met de komende crisis met die van 2008 is dat er nu géén maatregelen meer mogelijk zijn.
De overige verschillen op een rijtje: Belastingen staan al op het hoogste niveau ooit. Werkloosheid is hoog gebleven. Koopkracht op het laagste niveau ooit. Nog steeds dalende gemiddelde inkomens. Schulden als % van BBP hoogste ooit. Een permanente schuldencrisis in Europa. Schulden liepen fors op bij overheden. Al reeds opgeblazen bubbels door lage rente. Al deze waren in 2008 niet aan de orde, nu wel. Het lijkt erop dat de vorige crisis nog lang niet hersteld is en de volgende crisis staat alweer voor de deur. De crisis was nooit weg. We zitten nog lang niet op het niveau van 2007, vlak voor de crisis. De kans is daarom groot aanwezig dat dit een depressie gaat worden. Voor velen is dit al een depressie, want de berekening BBP is sinds 2013 geheel anders. Volgens de oude berekeningen zitten we op 1% tot 1,5% lagere economische groei, en daarmee onder de nullijn. De nieuwe berekening telt nu ook de geschatte zwart geldcircuits mee zoals drugshandel en hoerenloperij. Een beetje ruim genomen op circa 1% van het BBP. Komt nog bij dat de immigratie een groot overheidsprobleem gaat worden. Was Griekenland met 86 miljard al een extra tegenvaller in de schuldencrisis wat de Europese Unie bijna uit elkaar deed vallen, immigratie gaat ons naar schatting minimaal 1000 miljard kosten.
Voor al die, naar verwachting 1 miljoen vluchtelingen dit jaar, moeten wel evenzoveel woningen voor gebouwd worden. En nog heel veel meer als de gezinshereniging en gezinsvorming op gang komt. Een sociale huurwoning kost toch ook al snel 100.000 per stuk. Spreken we nog niet eens over de uitkeringen, gezondheidszorg, scholing en integratiekosten. Er wordt nu al gezegd dat overheden dit geen twee jaar kunnen volhouden. Al zeker niet met een nieuwe crisis aanstaande. 1000 miljard extra kan jaarlijks worden en dat geld is er niet. Het moet geleend worden. Dit probleem is vele malen groter dan men ons wil doen geloven. Asielkosten zijn dan ook de enige kosten in de uitgaven die al tientallen jaren staatsgeheim zijn. Onze staatschuld in Nederland is bijna verdubbeld van 250 miljard in 2008 tot 466 miljard eind 2015. Heel Europa zal binnen amper twee jaar gelijke onhoudbare schulden dragen als Griekenland nu. De financiële markten reageren dan natuurlijk hetzelfde als op Griekenland. Met gevolg extreem hoog oplopende rentes door het dumpen van obligaties.
Wat betekent dit voor goud en zilver?
Toen het vage QE experiment in 2009 begon, was men bang voor een foute afloop. Daarop steeg goud en zilver tot ongekende hoogtes. Het was de “veilige haven”. Die veilige haven is nu de USD geworden. Deze valuta blijft stijgen door de massale vlucht hierin. Dit geeft in de Verenigde Staten enorme problemen. Of de USD nu al een bubbel is valt moeilijk te zeggen. Er wordt voorspeld dat EUR/USD de 1 op 1 gaat halen. Een andere veilige haven was vastgoed, maar dat was al eeuwenlang het alternatief voor goud en zilver. Het is moeilijk te zeggen wanneer goud en zilver de rol opnieuw gaat overnemen als veilige haven voor een valuta. Maar één ding staat voor mij als een paal boven water, als rentes op staatsleningen gelijke trend gaan aannemen als we al kenden van Griekenland, dan is het gedaan met de Euro. Dan houdt men alleen nog een USD bubbel over. De welvaart van Europa is nu niet meer vanzelfsprekend. Op dit niveau van stijgende schulden in deflatie tijdperk kan alleen maar heel slecht eindigen. Het wachten is dan alleen nog op de financiële markten die alle obligaties massaal in de verkoop gooien. Vastgoed in Europa is dan ook niet meer veilig. Als alle veilige havens omvallen, dan blijft er nog één activa over die momenteel op de bodem ligt te apegapen. Goud en zilver. Maar dan moet je die wel fysiek bezitten. Confiscatie is overheden ook niet vreemd. Maak niet de fout om op hoge inflatie of hyperinflatie te rekenen voor de nieuwe opleving van edelmetaal. Want die komt er vrijwel zeker niet.
Het gaat “deflatie” worden die de valuta vernietigt. Zuid Europa zit nu al langdurig in deflatie. Noord Europa volgt heel binnenkort. Niet de onschuldige drie maanden deflatie die we hier al eerder kenden in 2009, maar een zeer langdurige, gelijk die we nu al in zuid Europa zien. In combinatie met de fors oplopende schulden zal dit onherroepelijk het einde van de Euro betekenen. Natuurlijk zal men er weer alles aan doen om deflatie tegen te gaan, maar ik zou niet meer weten wat? Belastingverhoging, QE’s en lage rentes hebben we al gehad. Er zijn geen middelen meer. Kortom, deflatie is in beginsel helemaal niet zo erg, maar het is de dodelijke combinatie met hoge schulden die de hele welvaart in gevaar brengt. De gevreesde “deflationaire collapse”. Dat is wat we nu gaan zien. In zulke collapse schaft men als allerlaatste redmiddel de munt gewoon af en zet daar een nieuwe munteenheid voor in de plaats die amper een schijntje waard is. Van een ton spaargeld in euro’s kun je daarna nog net je auto een keertje van tanken, zo in die geest. Men was het al in Griekenland van plan. Plannen voor de invoering dragma lagen al klaar. Maar we zagen het al eerder toen de gulden verdween en de euro kwam. Het is echt een grote reële kans en het gaat onherroepelijk weer gebeuren als we aan het gaatje zijn.
Dit gaat over de opbouw van prijzen van huishoudelijke producten (CPI mandje) en de invloed en verhouding van importprijzen hierin. In deze grafiek is duidelijk te zien dat de importprijzen industrie (PPI) niet meer de enige factor is voor toekomstige deflatie. PPI is het gevolg van lagere grondstofprijzen. In 2014 zakte ook de oranje balk onder de nul, iets wat in crisisjaar 2009 niet het geval was. Dit wil zeggen dat er nu naast PPI ook alle andere factoren er slechter voorstaan dan in 2009. Deflatie druk is hiermee fors toegenomen. Dit gaat overigens over de Spaanse markt, maar dit probleem gaat wereldwijd uitpakken.
Kicking the can down the road.
Disclaimer: Dit artikel is niet bedoeld als professioneel beleggingsadvies of als aanbeveling tot het doen van bepaalde beleggingen.
Dat er een nieuwe crisis aan zit te komen, is wel duidelijk. Daar is iedereen het nu wel over eens. Veel landen zitten al in recessie, o.a. Canada en Brazilië. Een recessie betekent twee kwartalen op een rij een krimp van de economie (GDP). Nu kennen we in de economie twee verschillende recessies. Wordt vaak aangeduid met “zachte landing” en “harde landing”. Een zachte landing is bijvoorbeeld een voorraadopbouw door overproductie. Vaak een kleine natuurlijke correctie zoals bijvoorbeeld 2003 en 2012. Een harde landing kenden we bijvoorbeeld in 2000 en in 2008. Meestal geeft zulke zware crisis al vroegtijdig enkele signalen af. Dit zijn o.a. fors dalende grondstofprijzen en olieprijzen. Daaraan zeker geen gebrek nu. Waar altijd extra naar gekeken wordt is de prijs van koper. Een hele vroege indicator. Dit komt omdat koper in vrijwel elke tak van industrie en in bouw gebruikt wordt. De prijs van koper heeft al een complete crash achter de rug en het einde is nog lang niet in zicht. Soms wordt ter bevestiging ook naar de zee transportsector gekeken zoals de Baltic Dry Index. Ook die ligt er beroerd bij. En vervolgens de vele cijferreeksen die dagelijks gepeild en gepubliceerd worden zoals de industriële productie, consumentenvertrouwen, inkoopmanagersindex, PPI (producenten prijs index) en CPI (consumer prijs index), en zo meer. Het staat er allemaal beroerd voor. De PPI en CPI wijzen hard richting deflatie, en niet zo’n beetje ook. Alleen de huizenmarkt ligt er goed bij, maar daar hoort een kanttekening bij. Vastgoed, vooral woonhuizen tegenwoordig, worden in Nederland, Engeland, België, Duitsland, Spanje en de VS massaal opgekocht door vermogensbeheerders uit vooral China en Rusland. Helaas nauwelijks nog door de steeds armer wordende burgers en dit is een heel slecht voorteken. Dus het optimisme over de stijgende huizenprijzen en verkoop is zwaar nep. Tenslotte hebben we nog de BRIC landen die het erg slecht doen. Opkomende markten zijn neerwaartse markten geworden met China voorop. Als de BRIC landen een scheet laten begint het bij ons ook te stinken. Zij produceren immers voor de rest van de wereld.
Is de komende recessie te vergelijken met 2008?
De aankomende recessie is totaal anders. Geen enkele recessie is met elkaar te vergelijken. Het enige wat vergelijkbaar is, zijn de schulden. Die speelden in 2008 een hoofdrol in de vorm van de schuldencrisis en dat speelt ook nu een hoofdrol. Alleen, de schuldenberg van overheden zijn sindsdien met minimaal 50% tot aan 200% gestegen wereldwijd. Een crisis wordt vaak succesvol bestreden door renteverlagingen. Hierdoor neemt de druk van dure leningen af en het stimuleert om meer te investeren. Maar dit middel kan nu niet meer ingezet worden omdat de rente al op nul staat. Ook het tweede middel, monetaire verruiming (QE), is al verbruikt. Beide medicijnen van de centrale banken tegen de crisis waren actief ingezet al vanaf de vorige crisis in 2008. De centrale banken kunnen nu helemaal niets meer doen. Dit is ook waar de BIS jarenlang voor heeft gewaarschuwd. Dit is helemaal nieuw voor de markten. Het is nog nooit eerder voorgekomen.
Dan blijft er altijd nog de vraag of renteverlaging en QE’s hebben geholpen in de crisis van 2008. Dat weet niemand omdat we nooit zullen weten wat er gebeurd zou zijn zonder deze maatregelen. Wat achteraf zeker niet geholpen heeft was renteverlaging. Steeds meer werd duidelijk dat renteverlaging conform markt was en niet iets was waar centrale banken invloed op hadden. Wel op korte termijn, maar zeker geen lange termijn. Alle manipulaties werken uitsluitend op korte termijn, ook voor o.a. goud, zilver en olie. De lange termijn is altijd een kwestie van vraag en aanbod. Zo ook de rente. De vraag naar geld bleef uit en dus bleef de rente laag. Zo was ook de uitleg van de centrale bankiers. Het echte verschil met de komende crisis met die van 2008 is dat er nu géén maatregelen meer mogelijk zijn.
De overige verschillen op een rijtje: Belastingen staan al op het hoogste niveau ooit. Werkloosheid is hoog gebleven. Koopkracht op het laagste niveau ooit. Nog steeds dalende gemiddelde inkomens. Schulden als % van BBP hoogste ooit. Een permanente schuldencrisis in Europa. Schulden liepen fors op bij overheden. Al reeds opgeblazen bubbels door lage rente. Al deze waren in 2008 niet aan de orde, nu wel. Het lijkt erop dat de vorige crisis nog lang niet hersteld is en de volgende crisis staat alweer voor de deur. De crisis was nooit weg. We zitten nog lang niet op het niveau van 2007, vlak voor de crisis. De kans is daarom groot aanwezig dat dit een depressie gaat worden. Voor velen is dit al een depressie, want de berekening BBP is sinds 2013 geheel anders. Volgens de oude berekeningen zitten we op 1% tot 1,5% lagere economische groei, en daarmee onder de nullijn. De nieuwe berekening telt nu ook de geschatte zwart geldcircuits mee zoals drugshandel en hoerenloperij. Een beetje ruim genomen op circa 1% van het BBP. Komt nog bij dat de immigratie een groot overheidsprobleem gaat worden. Was Griekenland met 86 miljard al een extra tegenvaller in de schuldencrisis wat de Europese Unie bijna uit elkaar deed vallen, immigratie gaat ons naar schatting minimaal 1000 miljard kosten.
Voor al die, naar verwachting 1 miljoen vluchtelingen dit jaar, moeten wel evenzoveel woningen voor gebouwd worden. En nog heel veel meer als de gezinshereniging en gezinsvorming op gang komt. Een sociale huurwoning kost toch ook al snel 100.000 per stuk. Spreken we nog niet eens over de uitkeringen, gezondheidszorg, scholing en integratiekosten. Er wordt nu al gezegd dat overheden dit geen twee jaar kunnen volhouden. Al zeker niet met een nieuwe crisis aanstaande. 1000 miljard extra kan jaarlijks worden en dat geld is er niet. Het moet geleend worden. Dit probleem is vele malen groter dan men ons wil doen geloven. Asielkosten zijn dan ook de enige kosten in de uitgaven die al tientallen jaren staatsgeheim zijn. Onze staatschuld in Nederland is bijna verdubbeld van 250 miljard in 2008 tot 466 miljard eind 2015. Heel Europa zal binnen amper twee jaar gelijke onhoudbare schulden dragen als Griekenland nu. De financiële markten reageren dan natuurlijk hetzelfde als op Griekenland. Met gevolg extreem hoog oplopende rentes door het dumpen van obligaties.
Wat betekent dit voor goud en zilver?
Toen het vage QE experiment in 2009 begon, was men bang voor een foute afloop. Daarop steeg goud en zilver tot ongekende hoogtes. Het was de “veilige haven”. Die veilige haven is nu de USD geworden. Deze valuta blijft stijgen door de massale vlucht hierin. Dit geeft in de Verenigde Staten enorme problemen. Of de USD nu al een bubbel is valt moeilijk te zeggen. Er wordt voorspeld dat EUR/USD de 1 op 1 gaat halen. Een andere veilige haven was vastgoed, maar dat was al eeuwenlang het alternatief voor goud en zilver. Het is moeilijk te zeggen wanneer goud en zilver de rol opnieuw gaat overnemen als veilige haven voor een valuta. Maar één ding staat voor mij als een paal boven water, als rentes op staatsleningen gelijke trend gaan aannemen als we al kenden van Griekenland, dan is het gedaan met de Euro. Dan houdt men alleen nog een USD bubbel over. De welvaart van Europa is nu niet meer vanzelfsprekend. Op dit niveau van stijgende schulden in deflatie tijdperk kan alleen maar heel slecht eindigen. Het wachten is dan alleen nog op de financiële markten die alle obligaties massaal in de verkoop gooien. Vastgoed in Europa is dan ook niet meer veilig. Als alle veilige havens omvallen, dan blijft er nog één activa over die momenteel op de bodem ligt te apegapen. Goud en zilver. Maar dan moet je die wel fysiek bezitten. Confiscatie is overheden ook niet vreemd. Maak niet de fout om op hoge inflatie of hyperinflatie te rekenen voor de nieuwe opleving van edelmetaal. Want die komt er vrijwel zeker niet.
Het gaat “deflatie” worden die de valuta vernietigt. Zuid Europa zit nu al langdurig in deflatie. Noord Europa volgt heel binnenkort. Niet de onschuldige drie maanden deflatie die we hier al eerder kenden in 2009, maar een zeer langdurige, gelijk die we nu al in zuid Europa zien. In combinatie met de fors oplopende schulden zal dit onherroepelijk het einde van de Euro betekenen. Natuurlijk zal men er weer alles aan doen om deflatie tegen te gaan, maar ik zou niet meer weten wat? Belastingverhoging, QE’s en lage rentes hebben we al gehad. Er zijn geen middelen meer. Kortom, deflatie is in beginsel helemaal niet zo erg, maar het is de dodelijke combinatie met hoge schulden die de hele welvaart in gevaar brengt. De gevreesde “deflationaire collapse”. Dat is wat we nu gaan zien. In zulke collapse schaft men als allerlaatste redmiddel de munt gewoon af en zet daar een nieuwe munteenheid voor in de plaats die amper een schijntje waard is. Van een ton spaargeld in euro’s kun je daarna nog net je auto een keertje van tanken, zo in die geest. Men was het al in Griekenland van plan. Plannen voor de invoering dragma lagen al klaar. Maar we zagen het al eerder toen de gulden verdween en de euro kwam. Het is echt een grote reële kans en het gaat onherroepelijk weer gebeuren als we aan het gaatje zijn.
Dit gaat over de opbouw van prijzen van huishoudelijke producten (CPI mandje) en de invloed en verhouding van importprijzen hierin. In deze grafiek is duidelijk te zien dat de importprijzen industrie (PPI) niet meer de enige factor is voor toekomstige deflatie. PPI is het gevolg van lagere grondstofprijzen. In 2014 zakte ook de oranje balk onder de nul, iets wat in crisisjaar 2009 niet het geval was. Dit wil zeggen dat er nu naast PPI ook alle andere factoren er slechter voorstaan dan in 2009. Deflatie druk is hiermee fors toegenomen. Dit gaat overigens over de Spaanse markt, maar dit probleem gaat wereldwijd uitpakken.
Kicking the can down the road.
Disclaimer: Dit artikel is niet bedoeld als professioneel beleggingsadvies of als aanbeveling tot het doen van bepaalde beleggingen.